Als je hond pijn heeft, zie je dat aan zijn gedrag. Hij gaat piepen of janken, of hij loopt raar. Maar bij vissen zijn hun emoties lastiger te zien. Voelen vissen wel pijn, als ze aan de haak geslagen worden of in een net belanden? Het korte antwoord: ja, vissen voelen pijn, net zoals mensen, honden en andere dieren. Ontdek waarom.
Pijn bij vissen
Vaak denken mensen dat vissen geen pijn kunnen voelen. Ten eerste omdat ze op het oog weinig emoties tonen, maar ook omdat ze koudbloedig zijn. Dat laatste is een fabeltje: koudbloedig betekent alleen dat een dier zijn temperatuur aan de omgeving kan aanpassen. Dat heeft niets te maken met of een dier pijn kan hebben.
De laatste decennia is veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar het zenuwstelsel, de pijnbeleving en de reactie op negatieve prikkels door vissen. Hieruit blijkt keer op keer dat vissen als hoog ontwikkelde gewervelde dieren pijn en stress kunnen ervaren. Ze reageren namelijk op negatieve prikkels die ze als onaangenaam of pijnlijk zouden moeten ervaren. Ook laat de structuur van hun zenuwstelsel zien dat dit erop gebouwd is om negatieve prikkels ook als negatief te ervaren. Dat wordt door tal van studies bevestigd.
Dat is ook logisch: als dieren beschadigende, levensbedreigende prikkels niet als onaangenaam zouden ervaren, dan zouden zij ook niet gemotiveerd worden om die negatieve prikkels te vermijden en zouden ze snel sterven. Een dier dat geen pijn voelt, heeft evolutionair weinig kans om te overleven.
Onderzoek naar pijn bij vissen
Enkele voorbeelden van belangrijke onderzoeken naar pijn bij vissen zijn:
Lijden vissen als ze aan de haak geslagen worden?
In 1988 lieten F.J. Verheijen en R.J.A. Buwalda in hun studie ’Doen pijn en angst een gehaakte en gedrilde karper lijden?’ zien welke reacties een karper vertoont wanneer hij aan de haak geslagen wordt.
De karper zwenkt met zijn lichaam in allerlei richtingen, maakt spuwende bewegingen, schudt met de kop, probeert te vluchten, spuwt gas, zinkt naar de bodem, blijft daar liggen en probeert weer boven te komen. Dezelfde gedragingen werden vertoond als de vis elektrische prikkels in de bek kreeg toegediend. Van de kundig (onder laboratoriumomstandigheden) aan de haak geslagen karpers vertoonde bijna 30% lichte tot matige verwondingen in de bek. Beide onderzoekers concluderen dat het vluchten, gasspuwen en op de bodem liggen van de vis wijst op ’angst van enige omvang’ en dat de vis bepaalde prikkels als ’onaangenaam (pijnlijk) ervaart’.
Hoe reageren vissen op pijn?
Een belangrijk onderzoek is de studie van Lynne U. Sneddon, Victoria A. Braithaite en Michael J. Gentle: ’Do fishes have nociceptors: evidence for the evolution of a vertebrate sensory system’, Proceedings of the Royal Society B, (2003). Dit onderzoek naar de pijnbeleving van vissen, verricht door het Roslin Instituut en de Universiteit van Edinburgh, laat zien dat vissen, in dit geval regenboogforellen, op dezelfde wijze op pijnprikkels reageren als mensen en andere gewervelde dieren (een gewerveld dier is een dier met een inwendig skelet, zoals mensen, honden en kippen).
De onderzochte vissen beschikken over 58 receptoren rond de bek en elders in de kop, die reageren op mechanische druk, abnormaal hoge temperatuur en giftige substanties. Een injectie van bijengif in de bek van de vissen riep diverse heftige en langdurige reacties bij de vissen op, zoals schokkende en schurende bewegingen. Deze reacties kunnen vanwege de lange duur niet als alleen maar reflexen beschouwd worden. Dus op de vraag ‘voelen vissen pijn’ kunnen we antwoorden: ja, de vissen hebben echt pijn.
Een van de auteurs van dit artikel, Victoria Braithwaite, heeft in 2010 een belangrijk boek gepubliceerd over pijn bij vissen: Do fish feel pain? (2010). Zie voor een kritische bespreking: Ton Dekker, Voelen vissen pijn? VISinZICHT 1 (2011) 10-13.
Pijn bij dieren
Vanuit het hersenonderzoek bij mensen en dieren wordt gesteld dat niet alleen mensen beschikken over bewustzijn, gevoel en pijnbeleving. Deze verschijnselen komen ook bij dieren voor, waaronder ook dieren die geen zoogdieren zijn zoals vogels, vissen en ongewervelde dieren. Dit verklaart een groep hersenwetenschappers uit diverse disciplines (neurowetenschap, neurofysiologie, neurofarmacologie, neuroanatomie en computationele neurowetenschap) op 7 juli 2012 tijdens de Francis Crick Memorial Conference in Cambridge in de Cambridge Declaration on Consciousness.
De hersenwetenschappers baseren dit op de resultaten van het jarenlange hersenonderzoek die in de richting wijzen van overeenkomstige neurologische structuren in bewustzijnsprocessen bij mensen en dieren. Zo zorgen kunstmatige prikkelingen van dezelfde hersengebieden dezelfde gedragingen en gevoelens bij mensen en dieren. De overeenkomsten tussen mensen en dieren worden hierdoor dus niet uitsluitend gebaseerd op hun overeenkomstige gedragingen, maar op de overeenkomstige bouw en werking van de zenuwcellen bij mensen en dieren.
De conclusie van de Cambridge Declaration on Consciousness luidt:
We declare the following: “The absence of a neocortex does not appear to preclude an organism from experiencing affective states. Convergent evidence indicates that non-human animals have the neuroanatomical, neurochemical, and neurophysiological substrates of conscious states along with the capacity to exhibit intentional behaviors. Consequently, the weight of evidence indicates that humans are not unique in possessing the neurological substrates that generate consciousness. Non-human animals, including all mammals and birds, and many other creatures, including octopuses, also possess these neurological substrates.”
De CambridgeDeclarationOnConsciousness kan een belangrijke stimulans zijn om meer rekening te gaan houden met het welzijn van dieren en om het gebruik van dieren zoveel mogelijk te gaan beperken.
Pijn bij ongewervelde dieren zoals krabbel en kreeften
Op deze pagina hebben we laten zien dat vissen dezelfde mate van mijn kunnen ervaren als andere gewervelde dieren. Maar hoe zit het met pijn bij ongewervelde dieren, zoals kreeften, krabben en mosselen?
De grenzen tussen ongewervelde en gewervelde dieren zijn niet strikt. Ook bij ongewervelde dieren moeten we er van uitgaan dat deze pijn kunnen ervaren, blijkt uit de hierboven besproken Cambridge Declaration on Consciousness.
Bij diverse ongewervelde soorten zijn namelijk opiumachtige (opioïde) stoffen in hun lichaam aangetoond. Opioïden komen in het lichaam van gewervelden voor, ook van de mens. Ze zorgen ervoor dat de pijn wordt verzacht of zelfs helemaal wordt weggenomen. De toediening van opioïden bij ongewervelden veroorzaakt hetzelfde effect. Dat blijkt uit een reeks van experimenten bij slakken, garnalen, wormen en insecten.
Lees hier meer over schaal- en schelpdieren en hun pijnbeleving.
Wil je Stichting Vissenbescherming helpen om het welzijn van vissen te verbeteren? Bekijk dan de pagina Hoe kan ik helpen?